Wat is het belang van vroegtijdig signaleren?

‘Nou, hij laat het niet zien’ of ‘het enige dat ik zie is een opstandig kind’. Dit zijn veelgehoorde reacties van leerkrachten als ik aangeef dat ik het vermoeden heb dat een kind hoogbegaafd is. Veel mensen en dus niet alleen leerkrachten hebben de verwachting te kunnen zien dat een kind hoogbegaafd is. De term ‘hoogbegaafdheid’ en ook het feit dat men niet ziet wat men meent te moeten zien, roept in veel gevallen emoties en onmacht op.

Helaas gebeurt het dan maar al te vaak dat ouders en leerkrachten door het verschil in perceptie tegenover elkaar komen te staan. En dat is heel jammer want daarmee is het kind niet geholpen. Sterker nog: de problemen nemen toe terwijl ze door een vroege interventie heel makkelijk voorkomen hadden kunnen worden. In dit blog wil ik aan de hand van twee praktijkvoorbeelden laten zien wat het effect kan zijn van vroegtijdige signalering.

Het belang van vroegtijdig signaleren

Uit de praktijk: Bastiaan

Bastiaan is een zeer pientere, wilskrachtige kleuter. Sinds hij naar school gaat ziet zijn moeder hem veranderen van een vrolijke, nieuwsgierige jongen naar een opstandige jongen. Hij uit zijn boosheid al vanaf het moment dat hij nog maar nauwelijks de schoolpoort verlaten heeft.

Straffen, belonen, niets helpt

Angelique de moeder van Bastiaan, is aan het einde van haar latijn en belt me in paniek op: “Straffen, belonen, niets helpt. De sfeer wordt er steeds slechter op. Ik weet niet meer wat ik moet doen.”

Ik snap haar onmacht en daarom maken we snel een afspraak.

‘Hij is ons eerste kind en je denkt dat het normaal is’

Angelique vertelt dat Bastiaan voordat hij naar de basisschool ging een heerlijk kind was: “Hij was nieuwsgierig, welbespraakt, kon zich goed vermaken, hij had zichzelf zelfs al een beetje leren lezen. En wat mij ook altijd opviel en nog steeds opvalt is dat hij altijd naar oudere kinderen trekt en daar een hele goede aansluiting mee heeft. De leidsters van de kinderopvang wezen me hier ook altijd op. Maar ach, het is ons eerste kind. Je denkt dat het normaal is.”

Angelique vervolgt: “Een kennisje had me al eens op jouw site gewezen. Toen dacht ik nog ‘Sebastiaan, hoogbegaafd…ach wel nee. Dat zijn toch van die kinderen die alles kunnen’. Sebastiaan is echt niet in alles een kei hoor. Maar goed, de stress liep hoog op en toen ben ik me er toch maar eens in gaan verdiepen. En in die blogs vond ik zoveel herkenning dat ik nu toch maar de knoop heb doorgehakt.”

Niet afwachten, maar actie ondernemen

Ik maak samen met Angelique de balans op en ze is het met me eens dat we actie moeten ondernemen. Ik stel voor om contact op te nemen met de specialist hoogbegaafdheid van school. En ondertussen doet Angelique alvast een voorstel via de mail om met de leerkracht, de intern begeleider en de specialist hoogbegaafdheid om de tafel te gaan. Zo gezegd, zo gedaan.

Actie met positieve gevolgen

Sandra, de specialist hoogbegaafdheid, nam mijn signaal direct serieus. De volgende dag liet ze me al weten dat ze Bastiaan geobserveerd en gesproken had. In de klas zag ze een jongetje dat eigenlijk alleen maar opviel in zijn ongeduld richting andere kinderen. Hierdoor ontstonden er regelmatig kleine conflictjes. Qua materiaalkeuze viel hij niet op ten opzichte van de andere kinderen.

Pas in het één-op-één-gesprek viel het haar op hoe ver hij al was in de manier waarop hij vragen beantwoordde. Ook opvallend was de aanpak van zijn taak: hij doorzag super snel hoe hij tot een oplossing moest komen. Naarmate hij zich meer bij haar op het gemak voelde liet hij meer van zichzelf zien. De reactie van Sandra: “Dit is voor mij overduidelijk. Ik ga actie ondernemen.”

Verbinding, erkenning en een plan van aanpak

De leerkracht werd bijgepraat en zij ondernam direct actie. De eerst stap die ze nam was de sleutel tot succes: ze nam echt even de tijd om eerst even met Bastiaan de verbinding aan te gaan. Hierin stelde ze zich heel kwetsbaar op: “Tjonge Bastiaan, wat ontzettend naar dat jij je de afgelopen weken zo vervelend hebt gevoeld. Ik had nog niet ontdekt dat jij eigenlijk veel meer kunt. Gelukkig weet ik dat nu wel. Ik ga er met jouw hulp voor zorgen dat jij met meer plezier naar school gaat en nu echt gaat leren.”

Opluchting

Deze snelle actie maar vooral die erkenning zorgde ervoor dat Bastiaan zich gezien voelde. Angelique merkte het direct in de thuissituatie:”Echt onvoorstelbaar wat zo’n gesprekje met mijn kind doet. Hij kijkt al heel anders uit zijn ogen en is als een stuk ontspannender. En ik vond het ook echt super om te merken dat men gelijk overging tot actie. Niet zoals je op zoveel scholen hoort eerst een test, en dan een plan en dan weer een overleg maar hup, gelijk samen met Bastiaan onderzoeken wat aansluit bij zijn behoefte. “

Wat was hier de sleutel tot succes?

Ik zet de stappen die leidden tot succes nog even op een rij:

De begaafdheidsspecialist nam mij en de ouders serieus en ondernam direct actie: observatie en een één-op-één-gesprek.
De school liet de interventie niet afhangen van testen en beleidsplannen maar zette direct in op de behoefte van het kind.
De leerkracht pakte het advies snel op en nam de tijd voor een gesprek met Bastiaan.
De leerkracht stelde zich kwetsbaar op. Dit is een heel belangrijk punt in het contact met een (hoogbegaafd) kind. Niemand is immers perfect. We kunnen elke dag leren. Kinderen leren niet alleen van ons maar wij leren ook van kinderen. En fouten maken mag. Hierdoor ontstaat er vertrouwen en verbinding. Dit verlaagt de drempel voor het kind om zijn wensen en grenzen aan te geven.
De leerkracht stemde de leerstof goed af voor Bastiaan en besprak de leerdoelen.
Er was sprake van een goede communicatie met de ouders. Zij voelden zich gehoord.
Er werd ruimte gemaakt om over en weer de bevindingen te delen. Jonge kinderen vinden het vaak nog moeilijk om hun gevoel te verwoorden. Ouders kennen als geen ander het gevoel van hun kind. Dus als de leerkracht zag dat Bastiaan moeilijk bereikbaar was of opstandig gedrag vertoonde, probeerde ze samen met de ouders de reden achter het gedrag te vinden.
De leerkracht had regelmatig een klein gesprekje met Bastiaan om te monitoren hoe hij zich voelde.
De eerste maand hadden ouders en leerkracht wekelijks een gesprekje, ook als het goed was gegaan. Dit gaf veel inzicht en vertrouwen.
Iedere maand vond er een evaluatie plaats met de begaafdheidsspecialist om het plan van aanpak te monitoren: doelen evalueren en eventueel bijstellen.

Met Sebastiaan ging het dankzij de accurate aanpak van school al snel bergopwaarts: hij ging weer met plezier naar school en kwam ook weer vrolijk thuis.

De volgende casus maakt inzichtelijk wat er gebeurt als er niet snel gehandeld wordt.

Uit de praktijk: Siem

Siem is net als Bastiaan een zeer pientere, nieuwsgierige wilskrachtige kleuter van inmiddels vijf jaar oud. Siem ging met hoge verwachtingen naar de basisschool maar kwam al snel bedrogen uit. En net als Bastiaan kwam hij boos thuis. De ouders van Siem maakten zich zorgen om hun zoontje. Er was niets meer over van zijn spontaniteit en opgewektheid. De kringen onder zijn ogen werden steeds groter.

In gesprek met school

De ouders gaven de signalen af aan school. De leerkracht gaf aan dat ze in de klas een jongetje zag dat gezellig mee deed. En nee, uitdaging was niet nodig want ze zag dat Siem weinig zelfvertrouwen liet zien bij de makkelijke werkjes. Ze vond eerder dat hij wat extra ondersteuning nodig had dan uitdaging.

Twijfel

Na elk gesprek verlieten de ouders gedesillusioneerd het schoolgebouw. Zagen ze het dan zo verkeerd? Was Siem misschien toch niet zo pienter als dat ze dachten? Zou de boosheid dan toch ergens anders vandaan komen…..
Maar elke keer als ze op bezoek waren bij mensen met leeftijdsgenootjes van Siem, werden ze er op gewezen dat Siem toch wel erg pienter was. Ze zagen ook dat Siem vaker naar de oudere kinderen in het gezin van vrienden trok dan naar de leeftijdsgenootjes. En deze oudere kinderen accepteerden hem moeiteloos.

Gedragsproblemen

Het schooljaar ging voorbij. De ouders van Siem waren blij dat het zomervakantie was. Geleidelijk aan zagen ze ‘de oude’ Siem weer terug: ontspannen, aanhankelijk, nieuwsgierig. Zijn boosheid verdween als sneeuw voor de zon. De ouders hadden even de hoop dat de boosheid hoorde bij de veranderingen die hij het afgelopen jaar had meegemaakt: een verhuizing, de geboorte van zijn zusje. Siem is immers erg gevoelig dus het is geen vreemde gedachte dat de boosheid hiermee te maken zou kunnen hebben. De hoop was nu gevestigd op groep 2.

De start in groep 2 verliep goed. Maar na een maand werden ze gebeld door de leerkracht. In het gesprek dat volgde uitte de leerkracht haar zorgen over het gedrag van Siem: hij was zo tegendraads en hij verstoorde de les. Hij was onaardig tegen andere kinderen. Uiteraard schrokken de ouders van Siem hiervan en tegelijkertijd werden ze weer herinnerd aan de ervaringen in groep 1. Weer brachten ze ter sprake hoe Siem zich gedroeg als hij ontspannen was en weer gaven ze aan dat ze het vermoeden hadden dat Siem uitdaging miste.

Hij moet het maar eerst laten zien

Aan de lichaamstaal van de leerkracht konden de ouders al zien dat ze twijfelde aan de waarneming van de ouders. “Oké, ik wil best eens kijken of uitdaging invloed heeft op zijn gedrag. Hij maakt al een potje van het reguliere werk. Ik verwacht dat ik hem met uitdaging ga overvragen. Hij zal het dan maar eerst eens moeten laten zien.”

Een onderzoek

Siem voelde feilloos de twijfel van de leerkracht. Hij weigerde om werkjes samen met haar te doen. De leerkracht vertaalde dit naar ‘zie je wel, het is te moeilijk voor hem.’ En daarmee was de discussie of het opstandige gedrag zou voortkomen uit te weinig uitdaging beëindigd. In plaats daarvan maakte ze afspraken over zijn gedrag. In plaats van te luisteren naar Siem en zijn ouders, probeerde de leerkracht hiermee het gedrag onder controle te krijgen.

Siem voelde zich totaal niet begrepen. De frustratie bij Siem nam daardoor enorm toe. Hij zat vaker buiten de klas dan in de klas.
Na een heftig incident waarbij hij de leerkracht had gekrabd, was de maat vol. De ouders moesten onmiddellijk op het matje komen. School wilde een psychodiagnostisch onderzoek. Dit gedrag was immers niet normaal.

Symptoombestrijding

De ouders van Siem schrokken uiteraard van het gedrag van hun zoon. Ze moesten toegeven dat zijn gedrag thuis ook niet meer oké was. Opa en oma hadden hen onlangs ook al op het brutale gedrag van Siem gewezen. Zij wilden inmiddels ook niet meer oppassen.

De ouders stemden in met een onderzoek. Helaas was er een wachttijd voor dit onderzoek. De intern begeleider opperde om de wachttijd nuttig te besteden. Ze had ontdekt dat Siem ook wel erg prikkelgevoelig was en stelde voor om alvast een Ergotherapeut in de arm te nemen. En ja, SOVA-training was misschien ook niet verkeerd. Dan leerde hij immers op een sociaal-wenselijke manier omgaan met zijn leeftijdsgenootjes.

Een frisse blik

De ouders namen de adviezen ter harte en de dagen na schooltijd werden gevuld met afspraken met therapeuten. Toch zorgden deze afspraken voor een frisse blik.
Na elke SOVA-training kregen de ouders terug dat Siem zo’n voorbeeldig kind was. De trainer had zelfs aangegeven dat Siem tussendoor zulke mooie humoristische opmerkingen kon maken. En ja daar snapten de andere kinderen niets van maar het zorgde voor een mooi ‘onder onsje’ met de trainer.

Prikkelgevoelig of prikkelbaar

De Ergotherapeute had inmiddels een Sensorisch profiel afgenomen. Ze zag wel dat Siem in vergelijking tot zijn leeftijdsgenoten meer beweging nodig had dan andere kinderen maar haar verwachting was dat Siem met een paar adviezen wel in balans zou komen. Wat ze de ouders wel teruggaf was dat ze vond dat hij wijs zijn gedachten kon formuleren. De Ergotherpeute merkte op:”Ik krijg vragen van hem die ik van andere vijfjarigen echt niet krijg. Zou het niet kunnen dat hij zich gewoon onwijs verveeld op school?

Ik heb hier nog twee kinderen in de praktijk gehad die hetzelfde patroon lieten zien. Zij waren net als Siem heel erg prikkelbaar. En dat is toch echt iets heel anders dan prikkelgevoelig hoor. Zij zijn inmiddels een klas ‘versneld’ en krijgen passende uitdaging. Het gaat nu heel erg goed met hen.

Terug naar het kompas

Stress kan de werking van het innerlijk kompas behoorlijk verstoren. Door de waarneming van de twee deskundigen en daarmee de bevestiging dat hun gevoel dus toch klopte, zakte de stress en volgden de ouders van Siem hun innerlijke kompas. En zo kwam ik met hen in contact.

Ondanks het besef van de ouders dat de relatie tussen de leerkracht en Siem inmiddels een flinke deuk had opgelopen, besloten ze toch om weer het gesprek aan te gaan. Dit keer met aanwezigheid van de intern begeleider en de directeur.

Uit het hete badwater

De terugkoppeling van mijn waarnemingen en die van de andere therapeuten waren voor school onvoldoende overtuigend. Ze waren zo geschrokken van het gedrag van Siem. Dat kon toch onmogelijk alleen voortkomen uit te weinig uitdaging. De school wilde toch graag eerst de resultaten van het psychodiagnostisch onderzoek afwachten.

Het onderzoek bevestigde alle vermoedens: Siem had een torenhoog IQ. De school beloofde nu interventies in te zetten. De school nam eerst tijd voor het maken van een plan van aanpak. En vervolgens gingen er weer weken voorbij waarin er niets werd gedaan.

De ‘temperatuur van het badwater’ was inmiddels weer flink opgelopen. De ouders van Siem waren nu toch echt tot het besef gekomen dat een frisse start op een andere school voor iedereen beter zou zijn en dat ze uit dit hete bad moesten stappen.

Hoe is het nu met Siem?

Ruim een half jaar verder zit Siem inmiddels op een andere school. Siem is nog niet helemaal de oude maar de ouders hebben er vertrouwen in dat het weer goed gaat komen. “Hij heeft een fantastisch lieve juf. Hij voelt zich gezien door haar en we zijn ontzettend dankbaar dat ze je adviezen direct ter harte nam. We hebben nu tenminste het gevoel dat de leerkracht naast ons staat en niet tegenover ons.

We hebben nu wekelijks een gesprek en tussendoor klampt ze ons ook even vast om te vertellen wat voor een mooi kind Siem is. Eindelijk iemand die ons kind ziet zoals wij hem zien. Siem voelt dat het contact tussen ons en de leerkracht goed is. Hij durft nu steeds vaker uit zichzelf om hulp te vragen. Het zal tijd kosten voor hij weer de oude is. Ja, je zit sneller in de put dan dat je er weer uit komt,” aldus de geëmotioneerde ouders van Siem.

Wat kunnen we leren van deze ‘casus’?

Ouders, luister naar je hart, dat klopt altijd. Ervaring leert dat het de meeste ouders helemaal niet gaat om hoe slim hun kind is. Ze willen maar één ding: dat hun kind met plezier naar school gaat en in balans is.
Voorkom dat je je frustraties gaat stapelen en maak tijdig een afspraak.
Als het goed is wil de leerkracht je graag helpen. Je hebt immers hetzelfde doel en dat is dat het kind met plezier naar school gaat.
Zorg als school dat je de ouders serieus neemt. Zij kennen hun kind immers het best. Zet je eigen overtuigingen even aan de kant. Luister naar de behoefte. Wees je er bewust van de sommige hoogbegaafde kinderen zich erg kunnen aanpassen of juist hun frustraties uiten door het ontbreken van erkenning en passend onderwijs.
‘If you need to be right before you move, you will never win‘. De school van Siem wilde in tegenstelling tot de school van Bastiaan eerst allerlei bewijzen. Dit kost tijd. Een kleine interventie had al een verschil kunnen maken. En soms betekent het dat je eerst als leerkracht in de spiegel moet kijken voordat je het vergrootglas op het kind legt. Hoogbegaafde kinderen zijn enorm gevoelig. Wil je zicht hebben op de reden achter het gedrag dan is het belangrijk om alle oude overtuigingen los te laten en je te verplaatsen in dit kind. Kinderen tot aan een jaar of negen vinden het vaak enorm moeilijk om hun gevoel te verwoorden als ze overweldigd worden door emoties. Dus als je verbinding wilt zul je eerst jezelf moeten kalmeren en je verplaatsen in dit jonge kind.
Merk je dat je als ouders niet op één lijn komt met de leerkracht en de intern begeleider, schakel dan hulp in van een deskundige. Informeer uiteraard wel eerst of de leerkracht/school open staat voor hulp.
Een deskundige kan zorgen voor een verbindende schakel en inventariseren en adviseren wat er nodig is om weer op het juiste spoor te komen met elkaar.
Het doel is uiteraard om er samen goed uit te komen.
In de gevallen waar al teveel gebeurd is kan het voorkomen dat het wederzijds vertrouwen ver te zoeken is. Ook dit is een inzicht. Vertrouwen komt immers te voet en gaat te paard. En vaak is er toch haast geboden om niet verder in de put te zakken. Zoals eerder beschreven: je zakt sneller in de put dan dat je er weer uit komt. Uit ‘liefde’ voor het kind en voor elkaar maar ook voor de rest van de klas, is het in dat geval beter elkaar los te laten.
Zorg dat je op één lijn komt met de leerkracht en steun elkaars’ aanpak. Je hoogbegaafde kind voelt namelijk feilloos aan of jullie op één lijn zitten. Is dit niet het geval dat zie je dat vaak terug in het gedrag van het kind.

Wil je meer weten over hoogbegaafdheid bij kinderen, klik dan hier

Terug naar toolkit!